Thảo thơm từ những đôi bàn tay đen

“Nằm đất với chị hàng hương – còn hơn nằm gường với cô hàng cá”. Háo hức đi theo bác trưởng thôn Lạc Trung với câu ca dao mộc mạc, chân quê ấy, phải đến giữa làng Choá chúng tôi mới gặp được “chị hàng hương”. Vừa bước chân đến đầu con ngõ nhỏ, chúng tôi đã cảm nhận được mùi thơm thanh tao của nhựa trám, một cảm giác được thư giãn sau hồi đi bộ khá dài.

Bên hiên nhà, bà Đào Thị Son đang thoăn thoắt se những que hương đều tăm tắp, đen óng ả. Bà Son năm nay 62 tuổi nhưng tuổi nghề với que hương cũng ngót nghét 50 năm. Bà kể tuổi thơ của bà gắn liền với mùi hương trám và đôi bàn tay đen.

Hằng ngày, bên chiếc bàn gỗ cũ, bà Son vừa se nhang, vừa làm việc nhà, đôi bàn tay luôn nhuốm màu đen của hỗn hợp nhựa trám và than hoa. Với bà Son, làm hương đen tuy không đòi hỏi quá nhiều sức lực, nhưng lại khá cầu kỳ, nhiều công đoạn. Đặc biệt, nguyên liệu phải cẩn thận, kĩ càng và sử dụng hoàn toàn bằng các nguyên liệu tự nhiên, như: nhựa trám, than hoa, cây nứa, cật tre. Công việc tỉ mỉ là thế nhưng dụng cụ rất giản đơn chỉ với chiếc nồi hấp phôi nhang và chiếc bàn gỗ mặt phẳng, bóng loáng.

Bà Son cho hay, công đoạn se hương được làm bằng tay, yêu cầu độ tỉ mỉ cao nên số lượng hương của một hộ gia đình trung bình chỉ rơi vào khoảng 400 đến 500 que mỗi ngày. Đến nay, dù máy móc đã được áp dụng trong công việc làm hương nhưng gia đình bà Son vẫn duy trì cách làm thủ công truyền thống.

Hương đen làng Chóa vốn nổi tiếng nhờ được làm hoàn toàn từ các nguyên liệu tự nhiên từ nhựa trám, than củi. Sinh ra trong gia đình có truyền thống nhiều đời làm hương đen, bà Ngô Thị Bảy cho biết, nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên là nét đặc trưng của hương đen làng Choá, đó cũng là bí quyết mà cha ông để lại. Bên cạnh đó hương đen làng Choá khi đốt lên có mùi thơm đặc trưng của nhựa trám, khói rất nhiều nhưng không cay mắt, đen nhà.

Theo bà Bảy, để làm ra được que hương thành phẩm, khâu trộn nguyên liệu là công đoạn quyết định một phần lớn việc tạo nên hương thơm khác biệt cho loại hương đen đặc trưng của làng Chóa. Nhựa trám được đun sôi trộn cùng với than hoa từ cây gỗ bạch đàn đã được loại bỏ sạch tạp chất sau đó cho hỗn hợp nhựa trám với than hoa vào máy nghiền tạo độ mịn dẻo.

Ngày nay, nhiều gia đình tại làng Choá đã chuyển sang làm hương đen theo hướng công nghiệp. Gia đình bà Bảy Bảy là hộ đầu tiên trong làng tự chế tạo thành công chiếc máy se hương tự động từ năm 2005. Chiếc máy đã giúp gia đình tiết kiệm được nhân công và tăng năng suất lao động gấp 10 lần so với làm phương pháp thủ công.

Ông Đào Sỹ Bình, chồng bà Bảy cho biết, việc thay thế sức người bằng máy móc cũng giúp giảm bớt người lao động, hiệu quả kinh tế cao hơn. Trước đây, gia đình phải thuê khoảng 15-20 nhân công, nhưng đến thời điểm có máy chỉ cần 3-5 người là đáp ứng đủ lượng công việc.

Hương đen làng Chóa có nhiều loại theo kích cỡ khác nhau: từ 30cm đến 1m2, giá thành từ 25.000 – 300.000 nghìn đồng/100 cây. Thị trường tiêu thụ loại hương này nhiều nhất là Hà Nội, Hải Phòng, Tuyên Quang và các khu vực phía Nam…

Những ngày này, khi Tết Nguyên đán đang đến gần, các hộ làm hương trong làng Choá đang tất bật trộn bột, se hương để kịp phục vụ khách đến mua buôn. Thời gian khách buôn về làng Chóa lấy hương nhộn nhịp nhất là từ tháng 10 đến tháng 12 để phục vụ cho dịp Tết, cũng vào thời điểm này cơ sở sản xuất hương của bà Bảy phải thuê thêm từ 3-5 người cho kịp hàng Tết.

Gìn giữ nghề của cha ông

Không ai biết chính xác nghề làm hương đen ở làng Chóa có tự bao giờ. Người dân nơi đây kể lại, khoảng hơn 10 năm về trước, hầu như gia đình nào cũng làm hương và bận rộn vào dịp Tết.

Ngày nay, nghề làm hương ở làng Choá năng suất không cao, tiền công ít, nên những người trẻ trong làng lựa chọn đi làm tại các khu công nghiệp thay vì tiếp nối nghề truyền thống. Chính vì vậy, trong làng giờ chủ yếu chỉ còn người già vẫn miệt mài gắn bó với nghề hương đen truyền thống do ông cha để lại.